vrijdag 31 december 2010

Bonne année!

Zelfs op de laatste dag van het jaar blijft die lastige Franse taal ons dwars zitten. Oudejaarsdag, bijvoorbeeld, wat is dat in het Frans? Niet 'le jour de la vieille année' in ieder geval. Wel la Saint Sylvestre, naar de naam van de heilige die op 31 december zijn feestje viert. La Saint Sylvestre dus, want alle heiligenfeesten zijn vrouwelijk, niet omdat de heiligen vrouwelijk zijn, maar omdat het eigenlijk is: la fête de .... (zie ook mijn bericht van 23 oktober 2010).

Verder duiden de Fransen Oudjaar ook wel aan met le réveillon. In dit geval le réveillon du jour de l'An, want er is ook een réveillon de Noël, dat is kerstavond. Oorspronkelijk betekende le réveillon de maaltijd die laat op de avond (lees om middernacht) werd gegeten, op Kerstavond na de nachtmis en op oudejaarsavond in afwachting van het nieuwe jaar. Tegenwoordig is le réveillon het hele jaarwisselingsfeest.

Wil je je Franse buren een prettige jaarwisseling wensen, wat zeg je dan? Er bestaat geen letterlijke vertaling voor. Joyeuses fêtes de fin d'année, bonne fin d'année, dat is het wel zo ongeveer qua vaste formules. Behalve wanneer je in het diepe zuiden woont, zoals ik, want dan is het bon bout d'an! meestal gevolgd door een half verontschuldigend: comme on dit ici ... Persoonlijk doet het me denken aan het 'zalig uiteinde' dat men elkaar in het Oost-Nederlandse Twente wenst. Zodra het nieuwe jaar, le Nouvel An, is begonnen, is het bonne année!, meilleurs voeux!, door de ouderen meestal gevolgd door: la santé surtout hein ...

Niet alleen de Franse taal, ook de Franse cultuur kan het ons op de laatste dag van het jaar nog flink lastig maken. Om te beginnen zul je tevergeefs zoeken naar de oliebollenmix in het schap in de supermarkt. De Fransen kennen het niet. Je zult ze zelf moeten maken dus. Mijn pogingen om ze hier, al was het maar in kleine kring, populair te maken, zijn tot nu toe, ondanks de begeleidende champagne, jammerlijk mislukt. C'est très spécial ... en dan weet je het wel. Koop ook geen sucre en poudre voor op de oliebollen, want dat is een fijne soort kristalsuiker. Sucre glace is het enige juiste.

Ander in het oog springend verschil is het ontbreken van de Nederlandse vuurwerk-gekte. Op oudejaarsdag en zelfs om middernacht is het in Frankrijk doodstil op straat. Behalve enkele verdwaalde Nederlanders die in de tuin wat vuurpijlen de lucht in schieten, waagt niemand zich buiten. De feesten spelen zich binnen af. Vuurwerk wordt in Frankrijk op le 14 juillet afgestoken en zelfs dan niet door particulieren, maar georganiseerd door gemeentes.

Toch is er geen reden tot klagen tijdens de Franse jaarwisseling hoor! Want champagne is er in overvloed, traditioneel met oesters. En wanneer je het vuurwerk toch te erg mist, neem je toch gewoon nog zo'n papillote, het typische eindejaars-chocolaatje in gekleurd zilverpapier. Er zit een raadseltje in (mét antwoord), maar met een beetje geluk ook een pétard, een rotje. Het mini-knalletje lijkt nog het meest op wat wij vroeger 'klappertjes' noemden, voor in het 'klapperpistooltje'. Nou ja, beter dan niets ...

Les bonnes résolutions, goede voornemens, dat hebben we in ieder geval gemeen met de Fransen. Ik heb me voorgenomen in 2011 lekker door te schrijven op dit blog en mijn belevenissen in de Franse taal en cultuur met je te blijven delen!

Bonne année à vous tous!




zondag 26 december 2010

Nog een stukje Kerststronk?



In de afgelopen weken heb ik al diverse Franse kersttradities beschreven. Het eten van la bûche de Noël als nagerecht is er ook een. Naast les treize desserts, een typisch Provençaalse traditie, is dit wel het meest algemeen verbreide gebruik op het gebied van kerstdesserts in Frankrijk (en België).

Une bûche is een houtblok. Het nagerecht waar ik het over heb heeft dan ook deze vorm en wordt gemaakt van cakedeeg, gevuld met crème en chocolade, dan wel van ijs of een combinatie van beide. Op http://www.frankrijk.blog.nl/ vind je in de rubriek Franse keuken en recepten (pagina 4) een heerlijk recept. Ik heb het eerlijk gezegd niet zelf uitgeprobeerd maar het plaatje is veelbelovend!

Waarom een houtblok op je bord met de Kerst, of een 'kerststronk' zoals het vroeger in Nederland heette? De traditie voert terug op een oeroud, heidens gebruik, niet alleen in Frankrijk, maar overal in Europa. Op de kortste dag van het jaar, de winterzonnewende op 21 december, werd een houtblok in de haard gelegd en aangestoken. Heidense gebruiken werden na de opkomst van het Christendom verboden en werden, zoals de meeste van deze tradities, overgenomen en aangepast door de kerk. In de christelijke versie werd het houtblok pas op Kerstavond aangestoken. Het moest zeer langzaam branden, het liefst tot Driekoningen op 6 januari. Het hoofd van de familie zegende het blok met water, wijn of olie en zout. De as werd het hele jaar bewaard om het huis tegen onheil te beschermen.

Van deze oude traditie is er dus nu alleen nog dit calorierijke nagerecht over. Uit mijn jeugd in een ver verleden in Nederland kan ik nog wel een beeld tevoorschijn toveren van rijk met chocolade en room gevulde bonbons, in de vorm van boomstammetjes. Maar ik heb mij laten vertellen dat Nederlanders een boomstam tegenwoordig eerder associëren met een soort kant- en klaar vleesproduct. Niet het aangewezen menu voor een Franse Kerst ...

Bonnes fêtes!



P.S. Ik ben je nog het resultaat schuldig van mijn graanaanplant op 4 december (zie mijn bericht van die datum). Mijn potjes hebben inmiddels naar goed Provençaals gebruik een plaatsje bij de crèche gevonden. Het graan is geweldig opgekomen, wat duidt op een zeer voorspoedig 2011. Behalve dan dat ik één cruciale fout heb begaan: ik heb maar twee potjes en het hadden er eigenlijk drie moeten zijn. Het kan dus nog alle kanten opgaan in het nieuwe jaar ...



zondag 19 december 2010

Santons, een kerststalletje op z'n Frans


Josef, Maria en het kindje Jezus in een kribbe, samen met de os en de ezel in een stal: in welke Nederlandse huiskamer is dit traditionele kersttafereel nog te zien? Kinderen zullen vaak niet eens meer weten over wie het gaat. De Heilige Familie lijkt definitief te hebben plaatsgemaakt voor trendy kerstversieringen en natuurlijk een enorme, volgens de laatste mode versierde kerstboom, met al dan niet echte naaldgeur omgeven. Geheel anders gaat het toe in Frankrijk, met name in de Provence. Daar is la crèche, de kerststal, nog steeds een levendige traditie, een behoorlijk uit de hand gelopen traditie, kun je rustig stellen.

Begin december al worden de dozen met santons tevoorschijn gehaald. Dit zijn kleine beeldjes van klei, bont beschilderd. In het woord santon zit saint-heilige. Het zijn heiligenbeeldjes dus, maar al lang niet meer alleen van La Sainte Famille. Ze worden gemaakt door santonniers, onder wie zich ware kunstenaars bevinden. Santons te hebben van traditionele santonniers als Fouque (Aix en Provence), Carbonel (Marseille) of Escoffier (Aubagne) is een heel bezit, dat van generatie op generatie wordt doorgegeven. Hun creaties vinden hun weg over de hele wereld. Voor een beetje santon tel je tussen de 7 en 10 euro neer (tenzij je ze brut koopt, wat betekent dat je ze zelf moet schilderen, nog niet zo eenvoudig), dus dat tikt aardig aan. Vaak is het dan ook traditie om ze langzaam te sparen, ieder jaar een paar erbij.

Alles op het dressoir in de huiskamer moet voor minstens zes weken plaatsmaken voor la crèche (zie ook mijn bericht van .....). Volgens de traditie gaat de hele familie mos (la mousse) zoeken in het bos om een zo natuurlijk mogelijk tafereel te maken. Het blijft daarbij niet bij een plukje mos rondom het stalletje, nee in sommige huizen staat er een compleet Provençaals landschap op de kast, met bergen, rotspartijen, velden, riviertjes, complete dorpen, bruggetjes, waterputten en wat niet al. Jezus wordt overigens niet eerder dan op Kerstavond, 24 december, in zijn kribbe gelegd. Hij wordt omringd door de traditionele schaapskuddes, maar tegenwoordig is alles mogelijk, tot en met stieren uit de Camargue, Cézanne met zijn schildersezel of hedendaagse artiesten. De santons-dorpsbewoners zijn volop bezig met de uitoefening van hun (oude) beroepen: houthakken, olijven plukken, brood bakken, vee slachten, de was doen bij de rivier, water halen bij de put of slapen tegen een boom. Soms bewegen ze en natuurlijk is het geheel subtiel verlicht.

Wanneer je deze folklore wel eens van dichtbij wilt zien, ben je nu eigenlijk al te laat. De meeste foires de santons vinden eind november en begin december plaats. Er zijn honderden, nee duizenden beeldjes te koop, met alle accessoires die erbij horen om het nostalgische, authentieke Provence weer een tijdje tot leven te wekken. In de straten van Aubagne waren dit jaar levende santons te bewonderen. De Provençaalse versie van de levende kerststal, voor wie dat nog iets zegt ...




dinsdag 14 december 2010

Gezondheid!

Nee, vandaag gaat het (nog) niet over het naderende kerstdiner en toasten met een goed glas wijn. Wel over een andere, weliswaar zeer banale, maar typische bezigheid in het winterseizoen, namelijk niezen, éternuer in het Frans. Iedereen lijkt wel verkouden momenteel! Wij Nederlanders draaien er onze hand niet voor om: over tot de orde van de dag! Maar voor de Fransen is een verkoudheid een serieuze bedreiging van de gezondheid. Alleen de naam zegt al genoeg: une rhinopharyngite. Als dat niet ernstig klinkt! Voor de liefhebbers: in mijn boek Meer sjans met Frans heb ik aan de Franse preoccupatie met ziekte en gezondheid een compleet hoofdstuk gewijd, met nog veel meer eigenaardigheden.

Maar of je nu Nederlander of Fransman bent, verkouden zijn komt voor iedereen op hetzelfde neer: hoesten, proesten en niezen. Over dat laatste wilde ik het even hebben. Wanneer iemand niest, zeggen wij Nederlanders 'gezondheid!’ Dit kun je in een Franstalige omgeving niet klakkeloos met santé! vertalen. Santé! roepen de Fransen alleen als er een glas in de buurt is om te heffen. Een niezende Fransman mag een wens doen, maar dan moet er wel iemand naast hem staan die roept: à tes souhaits! Daarnaast ook nog een tissue aanreiken getuigt natuurlijk pas echt van medeleven met de patient. Zeg niet: As-tu besoin d’un tissu? want du tissu is stof. Maar un mouchoir zal vast dankbaar worden aanvaard.

Hoe zit het eigenlijk in andere talen? De Engelsen zeggen Bless you! De Duitsers net als wij Gesundheit! De Spanjaarden roepen Jesùs en in Zuid-Amerika schijnt het als volgt te gaan: salud (gezondheid) bij de eerste, dinero (geld) bij de tweede en amor (liefde) bij de derde nies.

Niezen is een reflex, maar de reactie van de omstanders ook, waar ter wereld je ook woont. Want jij doet na zo'n flinke niesaanval van je buurman toch ook automatisch een paar passen opzij?

zaterdag 4 december 2010

La Sainte Barbe


Vandaag, 4 december, is het la fête de la Sainte-Barbe, de heilge Barbara. Natuurlijk zit hier een mooie legende achter, die overigens vele varianten kent en van land tot land anders wordt verteld. Voor de Provencalen zit het zo:

Barbara leefde in de derde eeuw, in wat tegenwoordig Turkije is. Zij was de dochter van rijke ouders. In plaats van te trouwen met de man die haar vader voor haar had uitgekozen, wilde zij haar leven aan God wijden. Toen ze zich in het geheim had laten dopen, sloot haar vader haar op in de toren van zijn kasteel, in afwachting van haar onthoofding. Maar op het moment dat ze ter dood zou worden gebracht, stak er een enorm onweer op en werden haar beulen en haar vader dodelijk getroffen door de bliksem. Barbara bleef ongedeerd. Tot op de dag van vandaag is zij de beschermheilige van iedereen die met vuur en ontploffingen te maken heeft, zoals de brandweer, schutters, mijnwerkers en tunnelbouwers.

Wanneer je in Frankrijk woont, is het je misschien wel eens opgevallen, dat bij het uitgaan van de scholen vlak voor de kerstvakantie alle kinderen met potjes groene sprietjes in de hand naar buiten komen. Dit heeft alles te maken met de Zuid-Franse traditie om op 4 december graan te planten. Overal zijn voor 1 euro zakjes graan te koop, le blé de l'espérance, waarvan de opbrengst naar een goed doel gaat, naar ernstig zieke kinderen die langdurig in het ziekenhuis moeten liggen. Dit is de moderne draai die is gegeven aan de vroegere traditie dat elke familie met Kerst een 'arme' aan tafel moest uitnodigen.

Wat heeft dit nou allemaal met la Sainte-Barbe te maken? Volgens de legende was het zo, dat Barbara op weg naar haar gevangenis met haar kleren aan een dorre twijg bleef hangen. Die brak af maar bloeide direct weer op. In Duitse gebruiken wordt er dan ook geen graan gezaaid, maar zet men forsythiatwijgen of takken van fruitbomen in een vaas. Dit gebruik zou zelfs de voorloper van de kerstboom zijn. Christelijke en heidense tradities lopen vaak door elkaar en la Sainte-Barbe is er een prachtig voorbeeld van.

De graankorrels moeten op nat gemaakte watjes worden gelegd, volgens de traditie in drie aardewerken potjes. Drie vanwege de heilige Drie-eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest. Wanneer met Kerst het graan goed is opgekomen, betekent dit voorspoed voor het nieuwe jaar. In het argot betekent le blé geld, niet toevallig dus. De potjes staan op tafel tijdens le grand souper op de avond van 24 december. Daarna worden ze bij de kerststal, la crèche, gezet, waar ze blijven ze staan tot aan Driekoningen, l'Epiphanie. Vervolgens dient het graan in de tuin te worden geplant, zomaar weggooien gaat natuurlijk niet!
Wij gaan vandaag ook ons zakje graan uitstrooien, hoe het afloopt hoor je tegen de Kerst ...

donderdag 2 december 2010

Wie zoet is krijgt lekkers ...


In Nederland is het bijna Sinterklaas. Of ik dat niet vreselijk mis, wordt me regelmatig gevraagd. Het valt eigenlijk wel mee, ons grote feest komt natuurlijk nog, la fête de Noël, over een paar weken. Teveel feest in één maand is ook niet leuk!

La fête de Saint Nicolas bestaat in Frankrijk wel, maar wordt gevierd op 6 december en met name in het noordoosten van het land, in l'Alsace-Lorraine. Pepernoten zijn daar niet en ook niet in de rest van het land. Er is bovendien geen zwarte piet om ze te strooien ... Wel zie je figuren van pain d'épices te koop. Qua smaak lijkt dit nog het meest op onze taai-taai. Het is wat de Duitsers Lebkuchen noemen. Bij de bakkers in mijn dorp is het niet te krijgen en in de supermarkt lagen deze enkele zielige exemplaren te wachten op een naar het zuiden afgedwaalde Elzasser.

Letterlijk betekent pain d'épices 'kruidenbrood' of kruidkoek. Epices is hetzelfde woord als het Engelse spices. Wil je weten wat épices te maken hebben met espèces, contant geld, sla er dan mijn culinaire taalboek Ratjetoe even op na! Le pain d'épices betekent over het algemeen ontbijtkoek, dat zie je hier steeds meer. Maar met onze Peijnenburg of Wieger Ketellapper heeft het niet veel te maken, helaas.

Toch is het niet nodig om op een houtje te bijten hier in Frankrijk, bij gebrek aan pepernoten. Ze zijn reuze gemakkelijk zelf te maken en bovendien is het een leuk werkje voor kinderen. En de speculaaskruiden hoef je niet uit Nederland te laten opsturen. Met een potje quatre épices gaat het ook erg goed, gewoon uit de Franse supermarkt. Het is een mengsel van muscade (nootmuskaat), gingembre (gember), cannelle (kaneel) en girofle (kruidnagelen). Je maakt er ook in een handomdraai een hele bakplaat speculaas mee! Dus Nederlanders in Frankrijk zonder vaste Hollandse aanvoerroute, geen paniek!

Ik heb het een beetje opgegeven om onze decemberspecialiteiten onder de Franse aandacht te brengen. Pepernoten worden wantrouwig bekeken, meestal wordt gedacht dat het hondenbrokken zijn en dat je een flauwe grap wilt uithalen. Daarna neemt men voorzichtig een hapje van één pepernoot (dat is nog niet zo eenvoudig!) en zegt beleefd: c'est très spécial ... Ook speculaas is te pittig voor de gevoelige Franse smaakpapillen. De mediterraan ingestelde Fransen houden meer van vanille, citroen of fleur d'oranger (oranjebloesem) als smaakmakers.

Bij de Franse bakkers is het momenteel een beetje stilte voor de storm. Maar binnenkort zal ik tijdens mijn dagelijkse gang naar de bakker worden verleid tot het kopen van overheerlijke chocolats maison en zullen fraai versierde en rijk gevulde bûches de Noël mij vanuit de etalage aanstaren. Ik hou je op de hoogte!