Spaanse luchtkastelen

Wanneer een Fransman je vertelt: Il construit des châteaux en Espagne! neem dit dan niet letterlijk. De persoon in kwestie bouwt niet echt kastelen in Spanje. Maar wat dan wel?

Zoals wel vaker bij dit soort oude uitdrukkingen, zijn er verschillende theorieën over het ontstaan ervan. Een daarvan beweert dat de uitdrukking is terug te voeren op de tijd dat Henri de Bourgogne tijdens de kruistochten in de 11^e eeuw veel gebieden terug veroverde op de Moren. Die hadden een groot deel van Spanje in hun macht. De ridders die voor Henri wilden vechten werd als beloning land voorgespiegeld, waarop ze het recht hadden een kasteel te bouwen. Wat Henri’s ridders niet wisten, was dat ze het land dan wel eerst moesten veroveren op de Moren. Bâtir des châteaux en Espagne betekent dus iets najagen dat eigenlijk onmogelijk is.

Een variant op deze eerste theorie beweert dat de uitdrukking is terug te voeren op het feit dat in de 11^e eeuw in Spanje geen kasteel meer overeind stond. Ze waren allemaal verwoest, door de Spanjaarden en kruisridders uit het noorden, om te voorkomen dat de Moren de kastelen zouden gebruiken als strategische uitvalsbasis. Iemand die een kasteel in Spanje wilde bouwen, moest dus van goeden huize komen, want het was eigenlijk onbegonnen werk, een onmogelijk project.

Er schijnen nog oudere varianten van deze uitdrukking te bestaan: chercher des châteaux en Brie, en Asie, en Albanie of en Caire (Caïro). Die zijn in de loop van de tijd in onbruik geraakt, maar gek genoeg niet de Spaanse variant. Is dit opnieuw te wijten aan een slechte verstandhouding tussen Fransen en Spanjaarden? In dit geval toch niet, wanneer we de theorie van de linguïstisch specialist Alain Rey (zie ook mijn vorige bericht) moeten geloven. Hij beweert dat de uitdrukking helemaal niets met Spanje te maken heeft. Espagne zou een verbastering zijn van espace. Construire des châteaux en espace zou zoiets betekenen als: het project om een kasteel te bouwen voor zich uitschuiven, uitstellen.

Het kan niet toevallig zijn dat construire un château en espace heel dicht in de buurt komt van ons ‘luchtkastelen bouwen'. Maar welke theorie nou echt de juiste is ... Ach, peu importe, het is een mooie spreuk die je vaak kunt gebruiken!

Vache espagnole

Dat de Fransen niet altijd even positief denken over de Spanjaarden, bleek in mijn vorige bericht over uit de uitdrukking une auberge espagnole. Er bestaan nog veel meer van dergelijke ongunstige uitlatingen over de Spanjaarden. De Fransen noemen dit péjoratif, wij kennen het ook: pejoratief, maar ‘neerziend op’ of ‘neerbuigend’ zal de meesten waarschijnlijk meer zeggen.

Hoor je een Fransman zeggen: I speak English like a Spanish cow, dan excuseert hij zich voor zijn slechte Engels. Het levert bij niet-Fransen meestal hilariteit en vragende blikken op. Wat betekent dàt, Engels praten als een Spaanse koe? Doen Spaanse koeien dat dan, Engels praten? Kunnen koeien iets anders roepen dan boe-oe? Om te beginnen, de uitdrukking bestaat alleen in het Frans en luidt parler français comme une vache espagnole. Over het ontstaan ervan zijn verschillende theorieën.

De eerste is dat vache een verbastering is van Vascon. Les Vascons waren een volk dat, in de middeleeuwen, aan weerszijden van de Pyreneeën woonde. Degenen aan de Spaanse kant spraken waarschijnlijk niet goed Frans, als Spaanse koeien, zogezegd. In plaats van Vascon zeggen de Fransen nu Gascon. Het vroegere Gascogne is wat nu l’Aquitaine is.

Een deel van l’Aquitaine is het Baskenland. Le Pays Basque strekt zich uit tot over de Frans-Spaanse grens. Het is de tweede verklaring voor de uitdrukking: vache zou een verbastering zijn van Basque. De Spaanse Basken spraken natuurlijk slecht Frans. Bedenk daarbij dat de Basken en de Fransen ook niet echt wat je noemt een prettige verstandhouding hadden en hebben, en allez hop, daar is je verklaring voor de uitdrukking.

Tenslotte beweert de bekende Franse linguïst Alain Rey dat er in de uitdrukking parler comme une vache espagnole twee dingen bij elkaar komen. In de eerste plaats het (alweer) pejoratieve woord vache. Dat is in het Nederlands niet anders, wij kennen immers ook uitdrukkingen als ‘stomme koe’, ‘zo stom als het achtereind van een koe’ … Daar komt dan espagnol bij als negatieve uiting over het buurland en samen maakt het deze uitdrukking.

Waar de uitdrukking ook vandaan komt,  hij spreekt erg tot de verbeelding. Denk er eens aan wanneer je weer eens met je mond vol tanden staat: je parle français comme une vache espagnole … Je kweekt er gegarandeerd ‘goodwill’ mee.

Auberge espagnole

Laatst kwam ik dit restaurant tegen, l'Auberge Espagnole. Je ziet het wel vaker als naam voor een restaurant, meestal kun je er Spaans eten. Tot zover geen echt nieuws.

Maar l'auberge espagnole is ook een woordspeling, en dan wordt het voor mij als gekke-Franse-woorden-fetisjist ineens een stuk interessanter. Wanneer je zegt c'est une auberge espagnole dan bedoel je dat het in een bepaald huis een komen en gaan van mensen is, een rotzooitje, waarbij ieder voor zichzelf moet zorgen.  Dit omdat Spaanse herbergen in voorbije eeuwen een slechte reputatie hadden. Voor buitenlandse reizigers (op weg naar Santiago de Compostella) was er vaak niet voldoende te eten of de kwaliteit liet sterk te wensen over. Reizigers namen daarom zelf eten en drinken mee en hadden in de herberg alleen een dak boven hun hoofd en een bed.

Omdat er op die manier veel verschillende gerechten op tafel kwamen en mensen van verschillende afkomst elkaar ontmoetten, heeft de uitdrukking ook de betekenis gekregen van een mengelmoes van gerechten, mensen ... In deze betekenis moet je ook de titel van de film L'Auberge Espagnole zien. Het is een Frans-Spaanse productie uit 2002, geregisseerd door Cédric Klapisch. Het verhaal gaat over een studentenhuis in Barcelona, waarin studenten uit verschillende landen samen leven. De film was een succes en heeft vijf Césars gewonnen.

De uitdrukking heeft ook nog een derde dimensie. Over een bepaald onderwerp kun je zeggen dat het une auberge espagnole is, wat betekent dat iedereen zijn eigen mening erover heeft, afhankelijk van leeftijd, achtergrond, politieke overtuiging. Vooral vage begrippen, zoals la France forte (Sarkozy) of le changement c'est maintenant (Hollande) dreigen al snel une auberge espagnole te worden. Want over de waarheid van de kreten is men het meestal wel eens, maar over de inhoud kun je nogal van mening veranderen. Het is verkiezingstijd in Frankrijk. On n'est pas sorti de l'auberge ...